خدمت به خلق، به فرمان خدا و برای خدا، یکی از عبادات مهم اجتماعی است و موجب ارتقاء انسان به درجه ی خلیفة اللّهی می شود. امّا صرف خدمت به خلق، بدون نیت و در نظر گرفتن خدا چندان سودمند و با ارزش نیست. بارزترین جنبه ی اجتماعی عبادت، خدمت به مردم و برآوردن نیازهای آنان است، ولی این خدمت فقط در رفع مشکلات مادی خلاصه نمی شود و شامل رسیدگی به امور معنوی ایشان هم می گردد.
خدمت به خلق و توجه به خلق و رفع هم و غم آنها بقدری انسان ساز و نشان از انسانیت دارد که خداوند پیامبرش را به آن می ستاید: به یقین، رسولى از خود شما بسویتان آمد که رنج هاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است (توبه:128).
روایات بسیاری به اهمیت و جایگاه رفیع خدمت به خلق بیان شده است: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: کسی که هر روز به امور مسلمانان همّت نگمارد، مسلمان نیست. ( اصول الکافی،ج 3، ص 238)
از حضرتش درباره محبوب ترینِ بندگان نزد خداوند، سؤال شد، فرمودند: محبوب ترین بندگان نزد خداوند، آن کسی است که سودش بیشتر به مردم برسد.( همان: ص 239).
آن چه که یک انسان باید به آن اهتمام به ورزد، عبادت و بندگی خدا است، فقط، زیرا خدای متعال انسان را برای بندگی آفریده است و نیت زندگی انسان بندگی خدا است - و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون.
اگر بپرسید پس خلق چه می شود؟ این همه آیات و روایات چه می شود؟ خواهیم گفت: از این منظر حتی خدمت به خلق هم باید به عنوان عبادت و توجه به خدا انجام شود، با این نگرش انسان در خدمت به خلق نیز بهتر و مستحکم تر و نیز بی منت کار خواهد کرد. روایات نیز که خدمت به خلق را مورد اشاره قرار داده اند همین مقصود و منظور در آنها مفروض است.
بنابراین خدمت به بشریّت، به خودی خود هیچ ارزش عبادی ندارد؛ آنچه آن را ارزشمند می کند، نیّت فرد است. اگر کسی از راه خدمت به بشریّت، قصدش ترقّی دادن روح الهی خویش و تعالی معنوی جامعه باشد، ترقّی روحی می کند؛ امّا اگر قصدش کسب شهرت و ثروت و ارضای حسّ کنجکاوی خودش می باشد، بیش از همین ها نصیبش نمی شود.
اگر صرف خدمت به خلق معیار ارزش گذاری باشد، حیوانات هم به خلق خدا خدمت می کنند، مگر سگ در طول تاریخ، به بشریّت خدمت نکرده است؟ مگر خر، قاطر و اسب و گاو، کم خدمت کرده اند؟ شاید این حیوانات بیشتر از امثال ادیسون در طول تاریخ به بشریت خدمت کرده اند.
لذا آن کسی که گفت: عبادت به جز خدمت خلق نیست. اگر مقصودش، خدمت به خلق به فرمان خدا و برای قرب به خدا و کمال خویش باشد، تا حدودی درست گفته است، امّا اگر منظورش صرف خدمت بوده، سخن باطلی زده است.
اینکه گفتیم تا حدودی درست گفته است، به خاطر این است که محدود کردن عبادت به خدمت به خلق، درست نیست و عبادت های فراوان دیگری هم هستند که انسان را به خدا نزدیک می کنند.
بسیاری از عبادات واجب و مستحب مانند نماز و روزه و حج کارهایی هستند که جنبه عبادت فردی دارند و باعث نزدیکی انسان به خداوند می شوند و از قبیل خدمت به خلق محسوب نمی شوند.
خدمت به خلق بسیار مهم است، ولی نمی تواند جای مناسک عبادی اینچنین و حتی یک رکعت نماز واجب را بگیرد.
عبارت: عبادت بجز خدمت خلق نیست، در حقیقت از ناحیه کسانی القا می شود که می خواهند از زیر بار عبادت خداوند شانه خالی کنند و ضعف معنوی و عبادی خود را اینگونه توجیه نمایند و خود را موجه جلوه بدهند که قطعا صحیح نیست.
برخی گمان کرده اند صرف خدمت به خلق عبادتی کامل و جامع است، اما غافل از این که خدمت به خلق هنگامی جامع است که رنگ الهی و خدایی به آن بدهیم و شخص از وظایف عبادی فردی خود نیز بازنماند، در این هنگام است که این خدمت به خلق یکی از عبادت هایی می شود که انسان را به مقام های عالی می رساند.
در آیه ی که اشاره خواهد شد، حق مطلب ادا شده و به آن تذکر داده شده است که ابتدا ایمان به خدا، سپس خدمت به خلق، و این آن چیزی است که اسلام می خواهد - آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفینَ فیهِ فَالَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبیر - به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آنچه شما را جانشین و نماینده (خود) در آن قرار داده انفاق کنید (زیرا) کسانى که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند، اجر بزرگى دارند (حدید/7).
از موارد بارز خدمت به خلق خدا، خدمت به خانواده است. پیامبر خدا (ص) به امام على (ع) فرمودند : اى على! کسى که از خدمت کردن به خانواده عارش نیاید، بدون حسابرسى به بهشت وارد مى شود . اى على! خدمت به خانواده، زداینده گناهان بزرگ است، خشم پروردگار را فرو مى نشاند، کابین سیه چشمان بهشتى است و بر حَسَنات و درجات مى افزاید. اى على! به خانواده خدمت نمى کند، مگر صدّیق یا شهید یا مردى که خدا برایش خیر دنیا و آخرت را مى خواهد.
حضرت علی (ع) می فرماید: روزی پیامبر (ص) وارد خانه ی ما شد در حالی که فاطمه (س) کنار سینی نشسته بود و من عدس پاک می کردم حضرت خطاب به من فرمود: یا ابالحسن! گفتم: لبیک یا رسول الله. فرمود از من بشنو و من چیزی جز فرمایش پروردگارم نمی گویم ... یا علی! هر کس در خانه در خدمت عیالش باشد و روی برنگرداند خداوند اسم او را در دفتر شهداء می نویسد و برای او هر شبانه روزش ثواب هزار شهید را می نویسد.
برای هر قدمی که در این خدمت بر می دارد ثواب حج و عمره نوشته می شود و به تعداد رگ های بدنش شهری در بهشت عطا فرماید. یا علی! ساعتی در خانه در خدمت عیال بودن از هزار سال عبادت و هزار حج و عمره بهتر است و بهتر از آزاد کردن هزار بنده و هزار جنگ و عیادت هزار مریض و هزار جمعه و حضور در هزار تشییع جنازه و سیر کردن هزار گرسنه و پوشاندن هزار عریان – بی لباس – هزار سواره نظامی که به راه خدا می روند است. و به حال او بهتر است از دادن هزار دینار که آن دینارها را به فقیران تهی دست بدهد. و بهتر است از خواندن تمام تورات و انجیل و زبور و قرآن و آزاد سازی هزار اسیر. و بهتر از هزار قربانی که همه را به نیازمندان داده باشند. و تا از دنیا نرفته جایگاهش را در بهشت می بیند. یا علی! هر کس از خدمت به عیالش سربازنزند پس آن کفاره ی گناهان کبیره ی او محسوب می شود و موجب خاموشی غضب پروردگار و مهریه ی حوران بهشتی است. و بر حسنات و درجات او اضافه می گردد. یا علی! به خانواده خدمت نمی کند مگر صدیقان و شهیدان یا مردهایی که خدا به آنها خیر دنیا و آخرت را خواسته باشد. (بحارالانوار ، ج104، ص 132، روایت 1)
خدمت به خلق و توجه به خلق و رفع هم و غم آنها بقدری انسان ساز و نشان از انسانیت دارد که خداوند پیامبرش را به آن می ستاید: به یقین، رسولى از خود شما بسویتان آمد که رنج هاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است (توبه:128).
روایات بسیاری به اهمیت و جایگاه رفیع خدمت به خلق بیان شده است: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: کسی که هر روز به امور مسلمانان همّت نگمارد، مسلمان نیست. ( اصول الکافی،ج 3، ص 238)
از حضرتش درباره محبوب ترینِ بندگان نزد خداوند، سؤال شد، فرمودند: محبوب ترین بندگان نزد خداوند، آن کسی است که سودش بیشتر به مردم برسد.( همان: ص 239).
آن چه که یک انسان باید به آن اهتمام به ورزد، عبادت و بندگی خدا است، فقط، زیرا خدای متعال انسان را برای بندگی آفریده است و نیت زندگی انسان بندگی خدا است - و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون.
اگر بپرسید پس خلق چه می شود؟ این همه آیات و روایات چه می شود؟ خواهیم گفت: از این منظر حتی خدمت به خلق هم باید به عنوان عبادت و توجه به خدا انجام شود، با این نگرش انسان در خدمت به خلق نیز بهتر و مستحکم تر و نیز بی منت کار خواهد کرد. روایات نیز که خدمت به خلق را مورد اشاره قرار داده اند همین مقصود و منظور در آنها مفروض است.
بنابراین خدمت به بشریّت، به خودی خود هیچ ارزش عبادی ندارد؛ آنچه آن را ارزشمند می کند، نیّت فرد است. اگر کسی از راه خدمت به بشریّت، قصدش ترقّی دادن روح الهی خویش و تعالی معنوی جامعه باشد، ترقّی روحی می کند؛ امّا اگر قصدش کسب شهرت و ثروت و ارضای حسّ کنجکاوی خودش می باشد، بیش از همین ها نصیبش نمی شود.
اگر صرف خدمت به خلق معیار ارزش گذاری باشد، حیوانات هم به خلق خدا خدمت می کنند، مگر سگ در طول تاریخ، به بشریّت خدمت نکرده است؟ مگر خر، قاطر و اسب و گاو، کم خدمت کرده اند؟ شاید این حیوانات بیشتر از امثال ادیسون در طول تاریخ به بشریت خدمت کرده اند.
لذا آن کسی که گفت: عبادت به جز خدمت خلق نیست. اگر مقصودش، خدمت به خلق به فرمان خدا و برای قرب به خدا و کمال خویش باشد، تا حدودی درست گفته است، امّا اگر منظورش صرف خدمت بوده، سخن باطلی زده است.
اینکه گفتیم تا حدودی درست گفته است، به خاطر این است که محدود کردن عبادت به خدمت به خلق، درست نیست و عبادت های فراوان دیگری هم هستند که انسان را به خدا نزدیک می کنند.
بسیاری از عبادات واجب و مستحب مانند نماز و روزه و حج کارهایی هستند که جنبه عبادت فردی دارند و باعث نزدیکی انسان به خداوند می شوند و از قبیل خدمت به خلق محسوب نمی شوند.
خدمت به خلق بسیار مهم است، ولی نمی تواند جای مناسک عبادی اینچنین و حتی یک رکعت نماز واجب را بگیرد.
عبارت: عبادت بجز خدمت خلق نیست، در حقیقت از ناحیه کسانی القا می شود که می خواهند از زیر بار عبادت خداوند شانه خالی کنند و ضعف معنوی و عبادی خود را اینگونه توجیه نمایند و خود را موجه جلوه بدهند که قطعا صحیح نیست.
برخی گمان کرده اند صرف خدمت به خلق عبادتی کامل و جامع است، اما غافل از این که خدمت به خلق هنگامی جامع است که رنگ الهی و خدایی به آن بدهیم و شخص از وظایف عبادی فردی خود نیز بازنماند، در این هنگام است که این خدمت به خلق یکی از عبادت هایی می شود که انسان را به مقام های عالی می رساند.
در آیه ی که اشاره خواهد شد، حق مطلب ادا شده و به آن تذکر داده شده است که ابتدا ایمان به خدا، سپس خدمت به خلق، و این آن چیزی است که اسلام می خواهد - آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفینَ فیهِ فَالَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبیر - به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آنچه شما را جانشین و نماینده (خود) در آن قرار داده انفاق کنید (زیرا) کسانى که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند، اجر بزرگى دارند (حدید/7).
از موارد بارز خدمت به خلق خدا، خدمت به خانواده است. پیامبر خدا (ص) به امام على (ع) فرمودند : اى على! کسى که از خدمت کردن به خانواده عارش نیاید، بدون حسابرسى به بهشت وارد مى شود . اى على! خدمت به خانواده، زداینده گناهان بزرگ است، خشم پروردگار را فرو مى نشاند، کابین سیه چشمان بهشتى است و بر حَسَنات و درجات مى افزاید. اى على! به خانواده خدمت نمى کند، مگر صدّیق یا شهید یا مردى که خدا برایش خیر دنیا و آخرت را مى خواهد.
حضرت علی (ع) می فرماید: روزی پیامبر (ص) وارد خانه ی ما شد در حالی که فاطمه (س) کنار سینی نشسته بود و من عدس پاک می کردم حضرت خطاب به من فرمود: یا ابالحسن! گفتم: لبیک یا رسول الله. فرمود از من بشنو و من چیزی جز فرمایش پروردگارم نمی گویم ... یا علی! هر کس در خانه در خدمت عیالش باشد و روی برنگرداند خداوند اسم او را در دفتر شهداء می نویسد و برای او هر شبانه روزش ثواب هزار شهید را می نویسد.
برای هر قدمی که در این خدمت بر می دارد ثواب حج و عمره نوشته می شود و به تعداد رگ های بدنش شهری در بهشت عطا فرماید. یا علی! ساعتی در خانه در خدمت عیال بودن از هزار سال عبادت و هزار حج و عمره بهتر است و بهتر از آزاد کردن هزار بنده و هزار جنگ و عیادت هزار مریض و هزار جمعه و حضور در هزار تشییع جنازه و سیر کردن هزار گرسنه و پوشاندن هزار عریان – بی لباس – هزار سواره نظامی که به راه خدا می روند است. و به حال او بهتر است از دادن هزار دینار که آن دینارها را به فقیران تهی دست بدهد. و بهتر است از خواندن تمام تورات و انجیل و زبور و قرآن و آزاد سازی هزار اسیر. و بهتر از هزار قربانی که همه را به نیازمندان داده باشند. و تا از دنیا نرفته جایگاهش را در بهشت می بیند. یا علی! هر کس از خدمت به عیالش سربازنزند پس آن کفاره ی گناهان کبیره ی او محسوب می شود و موجب خاموشی غضب پروردگار و مهریه ی حوران بهشتی است. و بر حسنات و درجات او اضافه می گردد. یا علی! به خانواده خدمت نمی کند مگر صدیقان و شهیدان یا مردهایی که خدا به آنها خیر دنیا و آخرت را خواسته باشد. (بحارالانوار ، ج104، ص 132، روایت 1)
نظرات