دوست گرامی. سلوک دینی دارای سه مرحله اساسی «سلوک شرعی»، «سلوک اخلاقی» و «سلوک عرفانی» است. که به ترتیب طی می شوند و تا سالک سلوک شرعی و اخلاقی نداشته باشد قادر به طی طریق در سلوک عرفانی نخواهد بود.
سلوک شرعی، به انجام وظایف واجب دینی و ترک محرمات در عرصه عبادات و معاملات اختصاص دارد و در سلوک اخلاقی، سالک به اصلاح صفات درونی و شخصیتی در معاشرت با مردم می پردازد و سلوک عرفانی، روش عبادت و ریاضت عاشقانه و طی کردن طریق معرفت الله و وصول به کمال نهایی انسان را توضیح می دهد.
تفاوت دو مرحله سلوک شرعی و اخلاقی با سلوک عرفانی، در دو ویژگی خلاصه میشود:
سلوک شرعی و اخلاقی اولاً؛ عمومی است و قابل استفاده برای تمام اقشار جامعه و مسلمانان است و فرد سالک در آن، با رشد علمی و عملی در ساحت دینداری و فعالیت های اخلاقی و اجتماعی به کمال مطلوب میرسد، ثانیاً؛ مستند به دلیل عقلی و نقلی است و سالک با کمک دلیل در این مسیر طی طریق مینماید.
اما سلوک عرفانی اولاً؛ عمومی نیست و به کسانی اختصاص دارد که فرایند سلوک اخلاقی را طی کرده باشند و ثانیاً؛ سالک در مقامات و منازل آن، علاوه بر استناد به دلایل دینی، با انگیزه بسیار قوی عشق به پیش میرود و تا فرد سالک، عاشق خدا و مظاهر جمال و جلال الهی نشود، قادر به طی طریق در مراحل و گامهای آن که شامل عبادات و ریاضات خاص است، نخواهد بود. ساختار کلی سلوک دینی
تمام گامها و عرصههای سلوک قرآنی، به لحاظ بعد انگیزشی، در یک ساختار سه مرحلهای «رضایت» و «محبت» و «معرفت» طبقهبندی میشود که نتیجه و دستاورد سه گانه «سلوک شرعی»، «سلوک اخلاقی» و «سلوک عرفانی» است.
مرحله اول. رضایت
«رضایت» اولین مرحله و مهمترین انگیزه و هدف میانی سالک راه خداست که تا محقق نشود، سلوک دینی و حرکت تکاملی اتفاق نمیافتد و عمل و تلاش دینی برای وصول به هدف زندگی و کمال و سعادت، بیثمر خواهد بود.
در این مرحله سالک با انجام واجبات و وظایف دینی و ترک محرمات و گناهان، در پی کسب رضایت خدا است، اعمال و وظایفی که بدون اهتمام نسبت به آنها، نجات و رستگاری محقق و میسر نخواهد شد.
مرحله دوم. محبت
بعد از کسب رضایت الهی، سالک همت خویش را ارتقا میبخشد و برای کسب محبت الهی با انجام آداب و امور مستحبی و اخلاقی و خدمت به خلق، همت میگمارد و هرچه بیشتر به خداوند نزدیک میگردد.
مرحله سوم. عشق
راه عشق که تحت عنوان «سلوک عرفانی» مطرح میشود، اختصاص به اخص مؤمنین و سالکین راه خدا دارد. در این مرحله، سالک با انجام ریاضات شرعی، قرب نهایی و فنای فی الله را هدفگیری میکند و به نتایج نهایی دینداری و سلوک دینی که معرفت و ولایت است، دست مییابد.
درجات سه گانه بندگی
دستهبندی سهگانه فوق میتواند ناظر به روایت مشهوری از امیرالمؤمنین (ع) باشد که فرمود: ان العبّاد او العبادة، کان ثلاثة: قومٌ عبدواللّه، خوفاً، فتلک عبادة العبید و قوم عبدواللّه تبارکوتعالی طلب الثواب، فتلک عبادة الاجراء و قومٌ عبدواللّه تبارکوتعالی حبّا له، فتلک عبادة الاحرار و هی افضل العبادة؛ پرستش و یا پرستش کنندگان سه گروه است، گروهی خداوند را از ترس میپرستند، پس این پرستش بندگان است، گروهی خداوند تبارکوتعالی را برای رسیدن به پاداش میپرستند، پس این پرستش مزدوران است و گروهی خداوند را از روی محبت میپرستند و این پرستش آزادگان است و این از همه پرستشها برتر است.
قسمت اول روایت ناظر به نیت و قصد کسانی است که در پی «رضایت» خدای متعال هستند تا از عذاب و عقاب الهی نجات یابند. قسمت دوم مربوط به کسانی است که خدا را با انگیزه «محبت» و به طمع بهشت و درجات معنوی عبادت میکنند و قسمت سوم میتواند شرح حال کسانی باشد که از ترس و طمع و هر انگیزه دیگری رها و آزاد شده و «عشق» و محبت شدید خداوند به آنها انگیزه عبادت میدهد و موجب میشود عمل آنان برترین نوع بندگی و عبادت باشد.
این روایت با کمی تغییر چنین آمده: إنّ قوماً عَبدوا الله رغبةً فَتِلک عِبادة التُجّار وَ إِنَّ قوماً عَبدوا الله رَهبة فتِلک عِبادة العبید و إنّ قوماً عبدوا الله شکراً فتلک عبادة الأحرار؛ گروهی از مردم خداوند را به شوق بهشت عبادت میکنند که این عبادت تجارت پیشگان است و گروهی دیگر خداوند را از ترس جهنم عبادت میکنند که این عبادت بردگان است و گروه سوم خداوند را به خاطر شکر از او عبادت میکنند و این عبادت آزادگان است.
مراتب سه گانه سلوک
دستهبندی آموزهها و مراحل سلوک توسط اهل معرفت که شامل سه مرحله شریعت، طریقت و حقیقت میشود نیز اماره و نشانه صحت ساختار سهگانه سلوک دینی خواهد بود.
1. شریعت؛ یا ظاهر دین شامل احکام واجب و مستحب و حرام و مکروه است که با هدف کسب رضایت خدا انجام میپذیرد. انجام و طی کردن این مرحله برای عموم مردم واجب و نجات دهنده است و متصدی آن علمای کلام و فقه و اصول و حدیث و درایه هستند.
2. طریقت؛ این مرحله به خواص از مؤمنین تعلق دارد که پس از پرداختن به شریعت و کسب رضایت الهی، مشغول اصلاح و تعالی عالم درون و تزکیه نفس و تخلق به آداب و مستحبات و اخلاق الهی میشوند تا به محبت الهی برسند. متصدی این بخش نیز علمای اخلاقاند.
3. حقیقت؛ این مرحله مخصوص خاص الخاص از مؤمنین است که تنها به حقیقت مینگرند؛ کسانی که از کثرت فارغ گشته و با توحید همآغوش شده و در پی شهود حقیقت به ریاضت و مجاهده مشغول میشوند. تبیین راه و هدایت سالک در این مرحله را عارفان بالله به عهده دارند.
سلوک شرعی، به انجام وظایف واجب دینی و ترک محرمات در عرصه عبادات و معاملات اختصاص دارد و در سلوک اخلاقی، سالک به اصلاح صفات درونی و شخصیتی در معاشرت با مردم می پردازد و سلوک عرفانی، روش عبادت و ریاضت عاشقانه و طی کردن طریق معرفت الله و وصول به کمال نهایی انسان را توضیح می دهد.
تفاوت دو مرحله سلوک شرعی و اخلاقی با سلوک عرفانی، در دو ویژگی خلاصه میشود:
سلوک شرعی و اخلاقی اولاً؛ عمومی است و قابل استفاده برای تمام اقشار جامعه و مسلمانان است و فرد سالک در آن، با رشد علمی و عملی در ساحت دینداری و فعالیت های اخلاقی و اجتماعی به کمال مطلوب میرسد، ثانیاً؛ مستند به دلیل عقلی و نقلی است و سالک با کمک دلیل در این مسیر طی طریق مینماید.
اما سلوک عرفانی اولاً؛ عمومی نیست و به کسانی اختصاص دارد که فرایند سلوک اخلاقی را طی کرده باشند و ثانیاً؛ سالک در مقامات و منازل آن، علاوه بر استناد به دلایل دینی، با انگیزه بسیار قوی عشق به پیش میرود و تا فرد سالک، عاشق خدا و مظاهر جمال و جلال الهی نشود، قادر به طی طریق در مراحل و گامهای آن که شامل عبادات و ریاضات خاص است، نخواهد بود. ساختار کلی سلوک دینی
تمام گامها و عرصههای سلوک قرآنی، به لحاظ بعد انگیزشی، در یک ساختار سه مرحلهای «رضایت» و «محبت» و «معرفت» طبقهبندی میشود که نتیجه و دستاورد سه گانه «سلوک شرعی»، «سلوک اخلاقی» و «سلوک عرفانی» است.
مرحله اول. رضایت
«رضایت» اولین مرحله و مهمترین انگیزه و هدف میانی سالک راه خداست که تا محقق نشود، سلوک دینی و حرکت تکاملی اتفاق نمیافتد و عمل و تلاش دینی برای وصول به هدف زندگی و کمال و سعادت، بیثمر خواهد بود.
در این مرحله سالک با انجام واجبات و وظایف دینی و ترک محرمات و گناهان، در پی کسب رضایت خدا است، اعمال و وظایفی که بدون اهتمام نسبت به آنها، نجات و رستگاری محقق و میسر نخواهد شد.
مرحله دوم. محبت
بعد از کسب رضایت الهی، سالک همت خویش را ارتقا میبخشد و برای کسب محبت الهی با انجام آداب و امور مستحبی و اخلاقی و خدمت به خلق، همت میگمارد و هرچه بیشتر به خداوند نزدیک میگردد.
مرحله سوم. عشق
راه عشق که تحت عنوان «سلوک عرفانی» مطرح میشود، اختصاص به اخص مؤمنین و سالکین راه خدا دارد. در این مرحله، سالک با انجام ریاضات شرعی، قرب نهایی و فنای فی الله را هدفگیری میکند و به نتایج نهایی دینداری و سلوک دینی که معرفت و ولایت است، دست مییابد.
درجات سه گانه بندگی
دستهبندی سهگانه فوق میتواند ناظر به روایت مشهوری از امیرالمؤمنین (ع) باشد که فرمود: ان العبّاد او العبادة، کان ثلاثة: قومٌ عبدواللّه، خوفاً، فتلک عبادة العبید و قوم عبدواللّه تبارکوتعالی طلب الثواب، فتلک عبادة الاجراء و قومٌ عبدواللّه تبارکوتعالی حبّا له، فتلک عبادة الاحرار و هی افضل العبادة؛ پرستش و یا پرستش کنندگان سه گروه است، گروهی خداوند را از ترس میپرستند، پس این پرستش بندگان است، گروهی خداوند تبارکوتعالی را برای رسیدن به پاداش میپرستند، پس این پرستش مزدوران است و گروهی خداوند را از روی محبت میپرستند و این پرستش آزادگان است و این از همه پرستشها برتر است.
قسمت اول روایت ناظر به نیت و قصد کسانی است که در پی «رضایت» خدای متعال هستند تا از عذاب و عقاب الهی نجات یابند. قسمت دوم مربوط به کسانی است که خدا را با انگیزه «محبت» و به طمع بهشت و درجات معنوی عبادت میکنند و قسمت سوم میتواند شرح حال کسانی باشد که از ترس و طمع و هر انگیزه دیگری رها و آزاد شده و «عشق» و محبت شدید خداوند به آنها انگیزه عبادت میدهد و موجب میشود عمل آنان برترین نوع بندگی و عبادت باشد.
این روایت با کمی تغییر چنین آمده: إنّ قوماً عَبدوا الله رغبةً فَتِلک عِبادة التُجّار وَ إِنَّ قوماً عَبدوا الله رَهبة فتِلک عِبادة العبید و إنّ قوماً عبدوا الله شکراً فتلک عبادة الأحرار؛ گروهی از مردم خداوند را به شوق بهشت عبادت میکنند که این عبادت تجارت پیشگان است و گروهی دیگر خداوند را از ترس جهنم عبادت میکنند که این عبادت بردگان است و گروه سوم خداوند را به خاطر شکر از او عبادت میکنند و این عبادت آزادگان است.
مراتب سه گانه سلوک
دستهبندی آموزهها و مراحل سلوک توسط اهل معرفت که شامل سه مرحله شریعت، طریقت و حقیقت میشود نیز اماره و نشانه صحت ساختار سهگانه سلوک دینی خواهد بود.
1. شریعت؛ یا ظاهر دین شامل احکام واجب و مستحب و حرام و مکروه است که با هدف کسب رضایت خدا انجام میپذیرد. انجام و طی کردن این مرحله برای عموم مردم واجب و نجات دهنده است و متصدی آن علمای کلام و فقه و اصول و حدیث و درایه هستند.
2. طریقت؛ این مرحله به خواص از مؤمنین تعلق دارد که پس از پرداختن به شریعت و کسب رضایت الهی، مشغول اصلاح و تعالی عالم درون و تزکیه نفس و تخلق به آداب و مستحبات و اخلاق الهی میشوند تا به محبت الهی برسند. متصدی این بخش نیز علمای اخلاقاند.
3. حقیقت؛ این مرحله مخصوص خاص الخاص از مؤمنین است که تنها به حقیقت مینگرند؛ کسانی که از کثرت فارغ گشته و با توحید همآغوش شده و در پی شهود حقیقت به ریاضت و مجاهده مشغول میشوند. تبیین راه و هدایت سالک در این مرحله را عارفان بالله به عهده دارند.
نظرات