تقویم دوازده‌حیوانی، یکی از شیوه‌های گاه شماری مشهور ملل آسیایی است که دارای قدمتی بسیار دیرینه می‌باشد.هر چند انتشار وسیع این تقویم، در میان اقوام مختلف قاره کهن آسیا، توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است، اما علیرغم تحقیقات وسیع انجام شده، هنوز توافق نظری قطعی بر روی اصل و منشأ این تقویم و تعیین قدمت پیدایی آن حاصل نشده است. در هر صورت کلیه محققان بر این نکته توافق دارند که تکوین و تکامل این سالشمار در منطقة آسیای خاوری، ناحیه‌ای که ملل چینی، تبتی و ترک و ... از دیر‌بار در آنجا سکنی داشته‌اند، صورت پذیرفته است. بسیاری از منابع تاریخی، ابداع این تقویم دوازدهساله را به یکی از ملل چینی (ختا)، ترک (و گاه قبایل ترک‌تباری چون ایغور، قبچاق و ...) و حتّی هندی نسبت داده‌اند. با توجه به ضیق منابع مکتوب، اظهار نظری قاطع درباره خاستگاه این تقویم باستانی، بسیار دشوار است.این تقویم دوازدهگانه، توالی اسامی ۱۲ حیوان را شامل می‌شود که یک دور کامل آن در زبان ترکمنی «موچه» نام دارد واز این رو این تقویم را می‌توان «سالشمار موچه» نامید.
ترتیب سالهای موچه به قرار ذیل است:
موش، گاو، پلنگ، خرگوش، ماهی، مار، اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ و خوک.
در نگاه اوّل دو نکته قابل توجه در دور دوازدهگانه «موچه» به چشم می‌خورد. اولاً این دوره نیز همانند ۱۲ ساعت و ۱۲ ماه و ... مجموعه ۱۲ سال را در بر می‌گیرد. ثانیاً تمامی سالهای این دوره –همانگونه که از نامش پیداست– با اسامی حیوانات نامگذاری شده‌اند. درباره این دو نکته ارائه توضیحاتی چند ضرورت دارد.
در فرهنگ ملل دنیای قدیم، برخی از اعداد همانند ۳،۷،۱۲،۴۰ و . . . میمنت و تقدس داشته‌اند، همچنانکه برخی دیگر (همانند عدد ۱۳) بد یمن و منحوس به شمار می‌آمدند. گذشتگان، تقدس و محبوبیت ویژه‌ای برای عدد ۱۲ قائل بوده‌اند: سال از ۱۲ ماه و روز یا شب از ۱۲ ساعت تشکیل می‌یافت. «رنه تاتون» درباره عدد ۱۲ و گونه‌ای دستگاه شمارش که برخلاف دستگاه شمارش دهدهی امروزین، بر مبنای عدد ۱۲ نظام یافته بود، می‌نویسد: «دستگاه شمارشی با مبنای ۱۲ در بین بعضی از ملتهای قدیم بعنوان دستگاه وزن و اندازه‌گیری به کار می‌رفته و امروز هم در بعضی کارهای تجارتی به کار می‌رود.(دوجین که ۱۲ واحد و گروس Grosses که ۱۲ دوجین است)»
افزون بر این، عدد ۱۲ قابلیت بخش‌پذیری بر اعداد ۱،۲،۳،۴،۶ (و ۱۲) را داشته و از این لحاظ حتّی بر عدد ۱۰ که مبنای نظام شمارش دهدهی کنونی است رجحان و برتری داشته و کاراتر است.
ابداع گران اولیه دور موچه نیز احتمالاً نظر به دلایل فوق، ابتنای آن را بر ۱۲ سال مقرر کرده‌اند. محمود کاشغری در دیوان لغات‌الترک (قرن ۵ هجری قمری) در توجیه اشتمال موچه بر ۱۲ سال چنین استدلال می‌کند که ابداع گران موچه به تعداد ۱۲ ماه و ۱۲ برج آسمان، ۱۲ سال را نامگذاری کرده‌اند.
ریشه تقدس و مطلوبیت عدد ۱۲ در فرهنگ ترکمنی را در فرهنگ باستانی ترکی – ترکمنی، پیش از پذیرش اسلام باید جست. امروزه در میان ترکمنها به اصطلاحاتی نظیر «اون ایکی – سونگنگوم» به معنای «۱۲ اندام بدنم» (همانند اصطلاح هفت ستون بدنم در فارسی) و یا «اون ایکی توقلی» به معنی «عقلی معادل ۱۲ بره» برمی‌خوریم. لازم به توضیح است که ترکمنها بر این باورند که عقل و خرد انسان کامل برابر ۱۲ بره است.
تقدس و استحباب عدد ۱۲ در عقاید اسلامی نیز به وضوح مشهود است. بعنوان مثال ۱۲ چشمه جوشان حضرت موسی، امر خداوند به استعمال دوازده ماه قمری و ... (در نصّ صریح قرآن کریم) ۱۲ حواری حضرت عیسی، ۱۲ امام و ...
نامگذاری سالهای دور موچه با اسامی حیوانات، یقیناً بی‌علت و ناشی از یک اتفاق نبوده و می‌تواند نشانگر اشتغال مبدعان اوّلیه این شیوه گاهشماری به امور شکار و دامداری باشد. در دایره‌المعارف شوروی ترکمنستان جلد ششم، ذیل ماده موچه علاوه بر ذکر این مورد آمده است که: ارتباط این مسأله با توتمیزم Totemism که نوعی اعتقاد دینی مردمان دنیای قدیم بوده است را نیز نمی‌توان از نظر دور داشت.
ترکان قدیم پیش از قبول اسلام به کیش ساده طبیعت‌پرستی اعتقاد داشتند. در افسانه‌های باستانی قبایل اغوز، ۶ فرزند نیای آنها اغوزخان با اسامی پدیده‌های طبیعی گون (خورشید)، آی (ماه)، ییلدیز (ستاره)، گوک (آسمان)، داغ (کوه) و دنگیز (دریا) نامگذاری شده بود.
توتمیزم جلوه‌ای از این کیش ساده ترکی بود که بصورت اونقون در میان آنها رواج داشت، واژه اونقون که از فعل اونگماق (به معنای میمنت یافتن، رواج یافتن کار) اشتقاق یافته، به حیوانات مقدسی اطلاق می‌گردید که شکار آنها برای قبایلی که ان را می‌پرستیدند، ممنوع و محذور بود.
از مجموع نوشته‌های مورخانی همچون رشید‌الدین فضل‌الله چنین استنباط می‌شود که طوایف اغوز – ترکمن تا زمان او (قرن ۸ ه.ق) به اونقون‌پرستی (توتمیزم) تا اندازه‌ای معتقد بودند. بخصوص که او نام و شکل همه اونقون‌ها و تمغاهای طوایف بیست‌وچهارگانه اغوز را به تفصیل آورده است.
هر چند تحت نفوذ فرهنگ اسلام، ترکمنها بخش عمده عقاید باستانی خود و منجمله اونقون‌پرستی را به فراموشی سپرده‌اند؛ با این حال برخی از باورهای عامیانه ترکمنهای کنونی، همچون حرمت کشتن حیواناتی از قبیل لاک‌پشت، جغد و پرستو ریشه در تاریخ گذشته ترکمنها و دلالت بر تأثیرات بازمانده از دورانی دارد که قبایل اغوز ترکمن به پرستش طبیعت و توتمیزم معتقد و پایبند بوده‌اند. افزون بر این رد پای عقیده اونقون‌پرستی (توتمیزم) در نقوش نمادین سنگ قبور، هنرهای دستی و سایر جلوه‌های فرهنگ مادی ترکمنها با اندک تعمقی قابل تشخیص است.
درادامه بحث حاضر می‌خواهیم پاسخی درخور برای این پرسش بیابیم که نظر به نکات مذکور آیا ابداع این تقویم را می‌توان به ترکان نسبت داد؟
خاستگاه اوّلیه ترکان آسیای خاوری و معیشت آنها بر پایه زندگی کوچ‌نشینی و دامپروری استوار بوده و از دیرباز این شیوه گاهشماری در میان آنها تداول داشته است. تمامی این شرایط احتمال ابداع این تقویم حیوانی توسط این ملت دامپرور و کوچ رو را تقویت می‌نماید.
پژوهشگران موافق و مخالف این نظر، استدلالات گوناگونی را در رد یا تأیید آن ارائه کرده‌اند. «ج.ج. ساندرز» به نقل از «پ.ا. بودبرگ» می‌نویسد: بودبرگ مایل بود که این تقویم را اختراع بیابانگردان به شمار آورد نه یک اختراع چینی. اصل آن به آوارها، هندیان و تبتی‌ها نسبت داده شده بود.
برخی از کتاب‌های مرجع صراحتاً ابداع آن را به منجمان ترکستان قدیم نسبت می‌دهند (همانند فرهنگ عمید، ذیل ماده سیچقان ایل و ...) این تصریح به سبب عدم استناد به مدارک مستدل و معتبر چندان قابل اعتنا نیست. ساندرز درباره پیدایش این تقویم می‌نویسد: «در یک زمان ناشناخته شاید در آغاز تاریخ مسیحی، نوعی تقویم شمسی-قمری به وجود آمد که بر پایه یک دوره دوازده ساله تنظیم یافته بود و هر سال به نام یک حیوان نامیده می‌شد ... این تقویم از دیر زمان دست کم از سده ششم میلادی در چین به کار می‌رفته است ... نخستین نمونه استفاده از آن در نامه‌ای است که به سال ۵۶۴ م. به نایب‌السلطنه چوی شمالی بوسیله مادرش نگاشته شده است؛ مادر او در این نامه به او یادآوری کرده که او در سال مار و برادرانش به ترتیب در سالهای موش و خرگوش به دنیا آمده‌اند.»
سنگ‌نوشته‌های اورخون (سده ۸ میلادی) علاوه بر آنکه نخستین نمونه‌های مکتوب زبان ترکی را به دست می‌دهند، قدیمی‌ترین موارد استفاده سالشمار موچه را نیز در میان ترکان در خود محفوظ داشته‌اند. به عنوان نمونه می‌خوانیم: در سال سگ، ماه دهم، روز ۲۶ پدر من خاقان این زندگی را رها کرد...
در گاهشماری ملل دنیای قدیم. دوره‌های دوازده ساله دیگری را نیز می‌توان یافت که احتمالاً ابتنای دوره دوازده ساله حیوانی بر چنین دوره‌هایی را نمی‌توان بدون تحقیق و بررسی علمی منتفی دانست. به عنوان مثال در تقویم‌های چینی و هندی دوره دوازده سالهای رایج بود که طول آن بر یک بار گردش سیاره مشتری (برجیس) بر مدار ظاهریش استوار بود. کالین آ.رُنان مولف «تاریخ علم کمبریج» می‌نویسد:
آنان [چینیان باستان] توجه خاصّی به مشتری داشتند؛ زیرا مدّتی که طول می‌کشید تا مدارش را طیّ کند ۸۶/۱۱ سال یعنی تقریباً دوازده سال بود و به نظر می رسید که این کاملاً با ۱۲ شاخه زمینی ادواری [سالشمار حیوانی] و نیز با عدد ۱۲ ماه قمری سال می‌خواند. همچون تمدنهای دیگر چرخه‌های دیگری نیز یافت شد. ولی دوره ۱۲ ساله مشتری غالباً در آنها دخالت داشت...
رواج دوره‌ای مشابه در میان هندیان نیز جالب توجه است. طبق نوشته استاد احمد بیرشک، برجیس (یا به زبان هندی Brihaspati) نسبت به ستاره‌های ثابت یک دوره ۱۱ ساله و ۳۱۴ روز و ۸۳۹ دقیقه‌ای (تقریباً ۱۲ سال) دارد که یک دوره برجیسی Brihaspatikata نام داشته و کاربرد آن در میان هندیان تقریباً مقارن با گاهشماری هجری آغاز گردیده است.
در صورت اقتباس سالشمار حیوانی از دوره‌های مشتری (برجیسی) و یا چرخه‌های مشابه، ابداع آن را مشکل بتوان به ملل کوچ‌نشین چون ترک و مغول که در علم نجوم چندان پیشرفتی نداشته‌اند، نسبت داد. هر چند ترکان از دیرباز با حرکات ظاهری مشتری (یا به ترکی: قاراقوش) آشنایی داشته‌اند، اما درباره محاسبه ادوار مشتری توسط آنان هیچ اطلاعی در دست نیست و درباره این مساله تا انجام تحقیقات جامع و کامل نمی‌توان به آسانی اظهار نظر کرد.
هر چند ابداع‌کنندگان اصلی موچه هنوز ناشناخته باقی مانده‌اند و تخمین قدمت این تقویم نیز به درستی امکان‌پذیر نیست؛ اما بصراحت می‌توان اذعان کرد که توسعه قدرت ترکان گؤگ‌ترک که نخستین سلسله قطعا ترک‌تبار تاریخ به شمار می‌رود (سده‌های ۸-۶ م) و ادامه فتوحات آنان بود که استفاده از این سالشمار را به جانب مغرب برد و از آن سوی آلتایی تا کوههای اورال انتشار داد. از دیگر سو مهاجرتهای سیل‌آسای ترکان که نخست به منظور فتح سرزمینهای جدید (در دوره قبل از مغول) و سپس جهت همکاری در فتوحات مغول و یا گریز از مقابل آن (در دوره قدرت‌یابی مغولان در قرن ۷ ه) رو به سوی مغرب انجام پذیرفت، سالشمار موچه را در میان ملل گوناگون خاورمیانه تا سرحد اروپا انتشار داد. بدین ترتیب ترکان که مروج این شیوه تازه گاهشماری در قسمتهای وسیعی از آسیا بودند به عنوان «صاحبان اصلی سالشمار موچه» شناخته شدند.
در تألیفات دانشمندان ایرانی همچون «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» ابوریحان بیرونی (قرن ۴ ه.ق) و «طبایع الحیوان» شرف‌الدین مروزی (قرن ۶ ه.ق) به این سالشمار ترکی اشاره شده و سالهای دوازدهگانه این دوره به ترتیب عنوان شده است؛ اما سابقه آشنایی ایرانیان با این سالشمار و رواج آن تنها به قرون مابعد استیلای مغول (قرن ۷ ه.ق) باز می‌گردد.
امروزه در میان ایرانیان کاربرد تقویم دواده‌گانه حیوانی، از موارد محدودی همچون تحقیق در متون قدیمی، استفاده در سالنامه‌ها و برخی موارد تفنن‌آمیز دیگر فراتر نمی‌رود؛ اما نگاهی به متون و منابع تاریخی، موید این نظر است که در گذشته‌ای نه چندان دور این شیوه گاهشماری در سطح وسیعی مورد استفاده عرفی و رسمی قرار می‌گرفته است.
برخلاف ایرانیان سالشمار موچه در میان ترکمنها پس از گذر قرنها و هزاره‌ها هنوز یکی از بهترین وسایل تعیین سن و بخاطر‌سپاری تاریخ وقایع به شمار می رود. هر چند در زیر چرخهای کوبنده زندگی ماشینی و هجوم فرهنگهای دیگر، این تقویم باستانی نیز همچون دیگر یادگارهای هزاران ساله نیاکان ما در حال فراموشی است.
ترتیب سالهای موچه به قرار ذیل است:
موش، گاو، پلنگ، خرگوش، ماهی، مار، اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ و خوک.
در نگاه اوّل دو نکته قابل توجه در دور دوازدهگانه «موچه» به چشم می‌خورد. اولاً این دوره نیز همانند ۱۲ ساعت و ۱۲ ماه و ... مجموعه ۱۲ سال را در بر می‌گیرد. ثانیاً تمامی سالهای این دوره –همانگونه که از نامش پیداست– با اسامی حیوانات نامگذاری شده‌اند. درباره این دو نکته ارائه توضیحاتی چند ضرورت دارد.
در فرهنگ ملل دنیای قدیم، برخی از اعداد همانند ۳،۷،۱۲،۴۰ و . . . میمنت و تقدس داشته‌اند، همچنانکه برخی دیگر (همانند عدد ۱۳) بد یمن و منحوس به شمار می‌آمدند. گذشتگان، تقدس و محبوبیت ویژه‌ای برای عدد ۱۲ قائل بوده‌اند: سال از ۱۲ ماه و روز یا شب از ۱۲ ساعت تشکیل می‌یافت. «رنه تاتون» درباره عدد ۱۲ و گونه‌ای دستگاه شمارش که برخلاف دستگاه شمارش دهدهی امروزین، بر مبنای عدد ۱۲ نظام یافته بود، می‌نویسد: «دستگاه شمارشی با مبنای ۱۲ در بین بعضی از ملتهای قدیم بعنوان دستگاه وزن و اندازه‌گیری به کار می‌رفته و امروز هم در بعضی کارهای تجارتی به کار می‌رود.(دوجین که ۱۲ واحد و گروس Grosses که ۱۲ دوجین است)»
افزون بر این، عدد ۱۲ قابلیت بخش‌پذیری بر اعداد ۱،۲،۳،۴،۶ (و ۱۲) را داشته و از این لحاظ حتّی بر عدد ۱۰ که مبنای نظام شمارش دهدهی کنونی است رجحان و برتری داشته و کاراتر است.
ابداع گران اولیه دور موچه نیز احتمالاً نظر به دلایل فوق، ابتنای آن را بر ۱۲ سال مقرر کرده‌اند. محمود کاشغری در دیوان لغات‌الترک (قرن ۵ هجری قمری) در توجیه اشتمال موچه بر ۱۲ سال چنین استدلال می‌کند که ابداع گران موچه به تعداد ۱۲ ماه و ۱۲ برج آسمان، ۱۲ سال را نامگذاری کرده‌اند.
ریشه تقدس و مطلوبیت عدد ۱۲ در فرهنگ ترکمنی را در فرهنگ باستانی ترکی – ترکمنی، پیش از پذیرش اسلام باید جست. امروزه در میان ترکمنها به اصطلاحاتی نظیر «اون ایکی – سونگنگوم» به معنای «۱۲ اندام بدنم» (همانند اصطلاح هفت ستون بدنم در فارسی) و یا «اون ایکی توقلی» به معنی «عقلی معادل ۱۲ بره» برمی‌خوریم. لازم به توضیح است که ترکمنها بر این باورند که عقل و خرد انسان کامل برابر ۱۲ بره است.
تقدس و استحباب عدد ۱۲ در عقاید اسلامی نیز به وضوح مشهود است. بعنوان مثال ۱۲ چشمه جوشان حضرت موسی، امر خداوند به استعمال دوازده ماه قمری و ... (در نصّ صریح قرآن کریم) ۱۲ حواری حضرت عیسی، ۱۲ امام و ...
نامگذاری سالهای دور موچه با اسامی حیوانات، یقیناً بی‌علت و ناشی از یک اتفاق نبوده و می‌تواند نشانگر اشتغال مبدعان اوّلیه این شیوه گاهشماری به امور شکار و دامداری باشد. در دایره‌المعارف شوروی ترکمنستان جلد ششم، ذیل ماده موچه علاوه بر ذکر این مورد آمده است که: ارتباط این مسأله با توتمیزم Totemism که نوعی اعتقاد دینی مردمان دنیای قدیم بوده است را نیز نمی‌توان از نظر دور داشت.
ترکان قدیم پیش از قبول اسلام به کیش ساده طبیعت‌پرستی اعتقاد داشتند. در افسانه‌های باستانی قبایل اغوز، ۶ فرزند نیای آنها اغوزخان با اسامی پدیده‌های طبیعی گون (خورشید)، آی (ماه)، ییلدیز (ستاره)، گوک (آسمان)، داغ (کوه) و دنگیز (دریا) نامگذاری شده بود.
توتمیزم جلوه‌ای از این کیش ساده ترکی بود که بصورت اونقون در میان آنها رواج داشت، واژه اونقون که از فعل اونگماق (به معنای میمنت یافتن، رواج یافتن کار) اشتقاق یافته، به حیوانات مقدسی اطلاق می‌گردید که شکار آنها برای قبایلی که ان را می‌پرستیدند، ممنوع و محذور بود.
از مجموع نوشته‌های مورخانی همچون رشید‌الدین فضل‌الله چنین استنباط می‌شود که طوایف اغوز – ترکمن تا زمان او (قرن ۸ ه.ق) به اونقون‌پرستی (توتمیزم) تا اندازه‌ای معتقد بودند. بخصوص که او نام و شکل همه اونقون‌ها و تمغاهای طوایف بیست‌وچهارگانه اغوز را به تفصیل آورده است.
هر چند تحت نفوذ فرهنگ اسلام، ترکمنها بخش عمده عقاید باستانی خود و منجمله اونقون‌پرستی را به فراموشی سپرده‌اند؛ با این حال برخی از باورهای عامیانه ترکمنهای کنونی، همچون حرمت کشتن حیواناتی از قبیل لاک‌پشت، جغد و پرستو ریشه در تاریخ گذشته ترکمنها و دلالت بر تأثیرات بازمانده از دورانی دارد که قبایل اغوز ترکمن به پرستش طبیعت و توتمیزم معتقد و پایبند بوده‌اند. افزون بر این رد پای عقیده اونقون‌پرستی (توتمیزم) در نقوش نمادین سنگ قبور، هنرهای دستی و سایر جلوه‌های فرهنگ مادی ترکمنها با اندک تعمقی قابل تشخیص است.
درادامه بحث حاضر می‌خواهیم پاسخی درخور برای این پرسش بیابیم که نظر به نکات مذکور آیا ابداع این تقویم را می‌توان به ترکان نسبت داد؟
خاستگاه اوّلیه ترکان آسیای خاوری و معیشت آنها بر پایه زندگی کوچ‌نشینی و دامپروری استوار بوده و از دیرباز این شیوه گاهشماری در میان آنها تداول داشته است. تمامی این شرایط احتمال ابداع این تقویم حیوانی توسط این ملت دامپرور و کوچ رو را تقویت می‌نماید.
پژوهشگران موافق و مخالف این نظر، استدلالات گوناگونی را در رد یا تأیید آن ارائه کرده‌اند. «ج.ج. ساندرز» به نقل از «پ.ا. بودبرگ» می‌نویسد: بودبرگ مایل بود که این تقویم را اختراع بیابانگردان به شمار آورد نه یک اختراع چینی. اصل آن به آوارها، هندیان و تبتی‌ها نسبت داده شده بود.
برخی از کتاب‌های مرجع صراحتاً ابداع آن را به منجمان ترکستان قدیم نسبت می‌دهند (همانند فرهنگ عمید، ذیل ماده سیچقان ایل و ...) این تصریح به سبب عدم استناد به مدارک مستدل و معتبر چندان قابل اعتنا نیست. ساندرز درباره پیدایش این تقویم می‌نویسد: «در یک زمان ناشناخته شاید در آغاز تاریخ مسیحی، نوعی تقویم شمسی-قمری به وجود آمد که بر پایه یک دوره دوازده ساله تنظیم یافته بود و هر سال به نام یک حیوان نامیده می‌شد ... این تقویم از دیر زمان دست کم از سده ششم میلادی در چین به کار می‌رفته است ... نخستین نمونه استفاده از آن در نامه‌ای است که به سال ۵۶۴ م. به نایب‌السلطنه چوی شمالی بوسیله مادرش نگاشته شده است؛ مادر او در این نامه به او یادآوری کرده که او در سال مار و برادرانش به ترتیب در سالهای موش و خرگوش به دنیا آمده‌اند.»
سنگ‌نوشته‌های اورخون (سده ۸ میلادی) علاوه بر آنکه نخستین نمونه‌های مکتوب زبان ترکی را به دست می‌دهند، قدیمی‌ترین موارد استفاده سالشمار موچه را نیز در میان ترکان در خود محفوظ داشته‌اند. به عنوان نمونه می‌خوانیم: در سال سگ، ماه دهم، روز ۲۶ پدر من خاقان این زندگی را رها کرد...
در گاهشماری ملل دنیای قدیم. دوره‌های دوازده ساله دیگری را نیز می‌توان یافت که احتمالاً ابتنای دوره دوازده ساله حیوانی بر چنین دوره‌هایی را نمی‌توان بدون تحقیق و بررسی علمی منتفی دانست. به عنوان مثال در تقویم‌های چینی و هندی دوره دوازده سالهای رایج بود که طول آن بر یک بار گردش سیاره مشتری (برجیس) بر مدار ظاهریش استوار بود. کالین آ.رُنان مولف «تاریخ علم کمبریج» می‌نویسد:
آنان [چینیان باستان] توجه خاصّی به مشتری داشتند؛ زیرا مدّتی که طول می‌کشید تا مدارش را طیّ کند ۸۶/۱۱ سال یعنی تقریباً دوازده سال بود و به نظر می رسید که این کاملاً با ۱۲ شاخه زمینی ادواری [سالشمار حیوانی] و نیز با عدد ۱۲ ماه قمری سال می‌خواند. همچون تمدنهای دیگر چرخه‌های دیگری نیز یافت شد. ولی دوره ۱۲ ساله مشتری غالباً در آنها دخالت داشت...
رواج دوره‌ای مشابه در میان هندیان نیز جالب توجه است. طبق نوشته استاد احمد بیرشک، برجیس (یا به زبان هندی Brihaspati) نسبت به ستاره‌های ثابت یک دوره ۱۱ ساله و ۳۱۴ روز و ۸۳۹ دقیقه‌ای (تقریباً ۱۲ سال) دارد که یک دوره برجیسی Brihaspatikata نام داشته و کاربرد آن در میان هندیان تقریباً مقارن با گاهشماری هجری آغاز گردیده است.
در صورت اقتباس سالشمار حیوانی از دوره‌های مشتری (برجیسی) و یا چرخه‌های مشابه، ابداع آن را مشکل بتوان به ملل کوچ‌نشین چون ترک و مغول که در علم نجوم چندان پیشرفتی نداشته‌اند، نسبت داد. هر چند ترکان از دیرباز با حرکات ظاهری مشتری (یا به ترکی: قاراقوش) آشنایی داشته‌اند، اما درباره محاسبه ادوار مشتری توسط آنان هیچ اطلاعی در دست نیست و درباره این مساله تا انجام تحقیقات جامع و کامل نمی‌توان به آسانی اظهار نظر کرد.
هر چند ابداع‌کنندگان اصلی موچه هنوز ناشناخته باقی مانده‌اند و تخمین قدمت این تقویم نیز به درستی امکان‌پذیر نیست؛ اما بصراحت می‌توان اذعان کرد که توسعه قدرت ترکان گؤگ‌ترک که نخستین سلسله قطعا ترک‌تبار تاریخ به شمار می‌رود (سده‌های ۸-۶ م) و ادامه فتوحات آنان بود که استفاده از این سالشمار را به جانب مغرب برد و از آن سوی آلتایی تا کوههای اورال انتشار داد. از دیگر سو مهاجرتهای سیل‌آسای ترکان که نخست به منظور فتح سرزمینهای جدید (در دوره قبل از مغول) و سپس جهت همکاری در فتوحات مغول و یا گریز از مقابل آن (در دوره قدرت‌یابی مغولان در قرن ۷ ه) رو به سوی مغرب انجام پذیرفت، سالشمار موچه را در میان ملل گوناگون خاورمیانه تا سرحد اروپا انتشار داد. بدین ترتیب ترکان که مروج این شیوه تازه گاهشماری در قسمتهای وسیعی از آسیا بودند به عنوان «صاحبان اصلی سالشمار موچه» شناخته شدند.
در تألیفات دانشمندان ایرانی همچون «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» ابوریحان بیرونی (قرن ۴ ه.ق) و «طبایع الحیوان» شرف‌الدین مروزی (قرن ۶ ه.ق) به این سالشمار ترکی اشاره شده و سالهای دوازدهگانه این دوره به ترتیب عنوان شده است؛ اما سابقه آشنایی ایرانیان با این سالشمار و رواج آن تنها به قرون مابعد استیلای مغول (قرن ۷ ه.ق) باز می‌گردد.
امروزه در میان ایرانیان کاربرد تقویم دواده‌گانه حیوانی، از موارد محدودی همچون تحقیق در متون قدیمی، استفاده در سالنامه‌ها و برخی موارد تفنن‌آمیز دیگر فراتر نمی‌رود؛ اما نگاهی به متون و منابع تاریخی، موید این نظر است که در گذشته‌ای نه چندان دور این شیوه گاهشماری در سطح وسیعی مورد استفاده عرفی و رسمی قرار می‌گرفته است.
برخلاف ایرانیان سالشمار موچه در میان ترکمنها پس از گذر قرنها و هزاره‌ها هنوز یکی از بهترین وسایل تعیین سن و بخاطر‌سپاری تاریخ وقایع به شمار می رود. هر چند در زیر چرخهای کوبنده زندگی ماشینی و هجوم فرهنگهای دیگر، این تقویم باستانی نیز همچون دیگر یادگارهای هزاران ساله نیاکان ما در حال فراموشی است.
پرسمان دروس معارف
پرسمان ویژه اندروید
نرم افزار پرسمان 3
کتابخانه
نظرات